1. GEOCJELINE

Prirodu opštine Nikšić odlikuju mnoge posebnosti. Riječ je o prostoru najtipičnijeg predjela krša (karsta) u svijetu. Veliki prostor koji opština zauzima, 2065 km², uzrok je izdvajanja nekoliko reljefnih cjelina: zaravni dubokog krša, udolina i visokih planina i površi. Visinski najniža tačka je na prostoru bjelopavlićke ravnice 30 mnv, a najviša preko 2000 mnv, u sjeveroistočnom dijelu opštine, gdje se ređaju nizovi visokih planina.

Na jugozapadu se nalazi zaravan dubokog krša: Oputne Rudine, Banjani, Bijela gora i Orjen, na  sjeveroistoku, Pusti lisac, Zla gora, Njegoš i Somina. Karakteriše je mozaik kraških oblika: pećine, škrape, jame, uvale, goli krš… Brojne pećine u istorijskoj prošlosti služile su stanovništvu kao sklonište od osvajača i utočište borcima za oslobađanje zemlje.

U sjeveroistočnom dijelu nalaze se nizovi visokih planina: Vojnik, Golija, Veliki žurim, Rogođed, Prekornica, Ostroške grede, Maganik… Između planina su prostrane planinske površi, Ivanje, Vučje, Konjsko, Župa, Bare Bojovića, Lukavica, Krnovo… U prošlosti je ovaj teren bio pod jakim uticajem ledničke aktivnosti i glacijacije, što je uticalo na formiranje i oblike reljefa. Ovo je prostor koji pruža dobre uslove za aktivnosti u prirodi.

Sredinom se nalaze udoline Golija i Duga, koje razdvajaju Gatačko i Nikšićko polje, Pješivci, Grahovsko polje, udolina Nudo… Nikšićko polje je geomorfološki i hidrološki najinteresantnije polje u kršu Dinarida, a i svijeta. Na prostoru Polja nalazi se više manjih polja, uzvišenja i oko 900 ponora i vrela. Grahovsko polje je, poslije Nikšićkog, najveće u kršu Crne Gore. Udolinu Nudo, zapadno od Grahovskog polja, karakteriše intermitentno vrelo Zaslapnica (hidrografska posebnost, koja sa 900 mnv, tokom toka dugog 3 km, do spajanja sa Nudolskom rijekom, opada na 400 mnv), prijatna klima i uzgoj vinove loze i vinogradarstvo. Vinarija „Dabović“ je otvorena za posjetioce koji uživaju u gastro-ukusima vrhunskih vina i organske hrane.

2. KLIMA – OPŠTI PODACI

Klima opštine Nikšić ima karakter prelaza od mediteranske ka kontinentalnoj i planinskoj. Srednja temperatura vazduha u januaru iznosi 1,3°C, a u julu 21,1°C. Srednja vrijednost relativne vlažnosti je 68,6%. Nikšić ima godišnje 2245 sati sijanja sunca. Ljeta su topla sa malo padavina, a zime kišovite. Najviše je padavina u novembru i decembru. Snijeg prosječno pada 19 dana, a zadržava se 29 dana godišnje u Nikšićkom polju, dok se na planinama i površima u okolini zadržava i do šest mjeseci. Dominantni vjetrovi su sjeverni (24,4%) i južni (21,7%).

3. FLORA I FAUNA – OPŠTI PODACI

Veliki prostor opštine Nikšić sa raznovrsnom klimom, geološkom podlogom, tipovima zemljišta, reljefa i antropogenim uticajem uslovio je nastanak raznovrsne flore i faune. Od ukupno 3400 vrsta vaskularne flore Crne Gore, na ovom prostoru zastupljeno je više od 2000. To je veliki broj endemičnih, reliktnih i rijetkih vrsta, koje su od posebnog, a neke i od međunarodnog značaja. Zastupljen je i veliki broj ljekovitih vrsta biljaka i biološki veoma vrijednih plodova. Lovna fauna predstavlja značajan dio prirodnih i privrednih vrijednosti. Ihtiofaunu čine potočna pastrmka, kalifornijska pastrmka, bijeli klen, srebrni karaš, rječni rak… Herpetofaunu odlikuje prisustvo reliktnih i endemskih oblika, a ističu se endemska zelena žaba i ljuskavi gušter. Broj ptica u nikšićkoj opštini je impresivan – preko 170 vrsta. Najznačajniji predio za migratorne vrste ptica je Slano jezero, na kome ponekad boravi i do 20000 ptica. Više predjele naseljavaju srneća divljač, divokoza, zec, lisica, vuk, divlja svinja, a poneka mjesta i mrki medvjed.

4. STANOVNIŠTVO – OPŠTI PODACI

Nikšić je po broju stanovnika drugi grad u Crnoj Gori. Prema popisu iz 2011. godine, opštinu  naseljava 72443, a grad 56970 stanovnika. Stanovnici nikšićkog kraja uvijek su bili među najuglednijim u Crnoj Gori. Kod njih se ističu i gaje najpozitivnije osobine biranih Crnogoraca, kao što su čojstvo, junaštvo, čistota govora, želja za školovanjem i mnoge druge. Značajna osobina nikšićkog stanovništva je i smisao za humor, kojeg je ovdje bilo više nego u drugim krajevima, a uvijek je bio zdrav i podsticajan.

5. NIKŠIĆ KROZ VJEKOVE

Geografski položaj i povoljni prirodni uslovi omogućili su život čovjeka na prostoru današnje opštine Nikšić još u najranijem periodu praistorije. Arheološko nalazište Crvena stijena, u selu Petrovići, prema dosadašnjim naučnim istraživanjima, uz El Kastiljo u Španiji, najstarije je u Evropi. Pronađeni artefakti datiraju iz starijeg kamenog doba. Istraživanja na lokalitetu još traju. U razdoblju od preko dva milenijuma, osobito pojavom bronzanog doba, formiraju se naselja. Utvrda Kulina, iznad sela Zavrha, poznato je ilirsko odbrambeno uporište. Prelaz od bronzanog do gvozdenog doba, tzv. egejske seobe, na teritoriji opštine Nikšić karakterišu nalazišta u selima Smrduša, Petrovići, Zavrh, Ćemenca… Antičko doba označava početak pisane istorije na prostoru Crne Gore. Za vrijeme rimske imperije izgrađeni su značajni putni pravci. Put Narona–Skadar rađen je u I vijeku, a sa prostora opštine Nikšić pominju se stanice Povija (Varis XI), Nikšić (Sanderva ili Anderba VI) i Riječani (Salunto XVII). Ostaci rimskih puteva otkriveni su na više mjesta, a najznačajniji nalazi zlatnog rimskog novca pronađeni su u okolini Nikšića. Goti su 488. i 489. godine zauzeli prostor današnje opštine Nikšić. Na brežuljku su podigli utvrdu koju su, po gotskom imenu Anagast, nazvali Anagastum. Nakon Gota, ovim prostorom vladala je Vizantija sve do VI  i početka VII vijeka, kad su počela da se doseljavaju slovenska plemena.

Najsjevernija slovenska plemena iz Pomorja i Polablja (današnja Njemačka) poslije slabljenja moći Zapadnog rimskog carstva, moći Gota i Vizantije, naseljavaju skoro opustjeli prostor Prevalitanije. Vizantijski car Konstantin Porfirogenit u svom djelu „O upravljanju carstvom“, glava 29, 30 i 35, navodi da su Avari porobili i opustošili primorje i Duklju. Nakon pada njihove moći, Duklja se osamostalila, a posebno važna oblast bila je Podgorje, koje se protezalo pravcem jugoistok–sjeverozapad. Središte Podgorja bio je Onogošt. Onogošt je imao važnu trgovačku ulogu i istorijski značaj.

U XII vijeku Raška je pokorila Duklju – Zetu. U državi Nemanjića Onogošt je pripadao Gornjoj Zeti. Zadržao je ulogu trgovačkog i saobraćajnog centra. Posebno je bila važna trgovačka veza Dubrovnika i Kotora, preko Onogošta, sa gradovima u unutrašnjosti. Iz perioda vladavine Nemanjića, bosanskih i hercegovačkih feudalaca, na ovom prostoru nije ostalo znamenitijih kulturnih i istorijskih spomenika, osim akropola stećaka.

Turci su u Nikšićko polje došli 1465. godine preko Gacka, Golije i Duge. Onogošt je bio nahija i pripadao je kadiluku Blagaja. Narod se protivio turskoj vladavini, pa su često dizani ustanci. Poseban značaj u tom otporu imao je ustanak vojvode Grdana Nikšića, 1597. godine. Mitropolit Vasilije Jovanović (Sv. Vasilije Ostroški) došao je u Nikšić, u manastir u Popima, pod zidinama srednjevjekovnog Onogošta, i za svoga boravka doprinio objedinjavanju plemena u borbi protiv Turaka. Turci Osmanlije nastojali su da učvrste važnije strateške tačke na putevima, a u takve tačke spadao je i Nikšić. Obimniji radovi na obnavljanju tvrđave i izgradnji varoši izvršeni su u periodu između 1700. i 1705. godine. Onogošt je preuzeo ulogu kadiluka i sve vojne i administrativne funkcije. Broj stanovnika turskog Onogošta brzo je rastao, jer je bio važan trgovački grad. Naseljavanje turskog življa na prostoru Onogošta najviše je pogodilo pleme Nikšići – ogranak Trebješani, koji su napali utvrđenje i počeli vjekovni otpor prema turskoj vlasti. Čitav XVIII vijek protekao je u borbama. Od 2000 hrišćanskih domova, na kraju vijeka ostalo je oko 200. Za vrijeme vladavine Petra II Petrovića Njegoša na prostoru današnje opštine Nikšić vođene su mnoge borbe sa Turcima. U Bijeloj gori, 1857. godine, glavari su donijeli odluku da se ustane protiv Turaka. Početkom maja 1858. godine turska vojska je iz Trebinja i okoline krenula na osvajanje Grahova i Vilusa. Poslije teških bitaka, zauzeli su Grahovo 10. maja 1858. godine. Crnogorska vojska je kao odgovor na osvajanje Grahova pritekla u pomoć Grahovljanima iz svih krajeva Crne Gore, pa je ubrzo bilo 5500 vojnika pod komandom vojvode Mirka Petrovića, koji su 11. maja 1858. godine napali ulogorovane turske jedinice. Poslije tri dana krvavih borbi izvojevali su najsjajniju pobjedu Crnogoraca nad Turcima – u borbama na Grahovcu. Bitke za oslobođenje su nastavljene, pa je 1862. vođen najkrvaviji rat na prostoru klanaca Duge i Golije, nazvanih crnogorskim Termopilima. Od mnogih bitaka koje su vođene na teritoriji opštine Nikšić, bitka na Vučjem dolu 28. jula 1876. godine imala je ogroman značaj za dalje ratovanje Crnogoraca  protiv Turaka. Turski Nikšić je prije oslobođenja imao oko 4000 stanovnika, od toga samo 40 porodica hrišćana. Oslobađanje Nikšića od Turaka imalo je poseban značaj za Crnu Goru, pa je na čelu crnogorske vojske bio knjaz Nikola. Poslije 47 dana opsade, 8. septembra 1878. godine Turci su istakli bijelu zastavu i predali grad. Predstavnicima turske vlasti knjaz Nikola se obratio riječima: „Vi ste svojom hrabrošću zaslužili da se sa vama dostojanstveno postupa. Crna Gora vodi rat za oslobođenje, a svakoga građanina će zaštititi bez obzira na njegovu vjeru“. Pad Nikšića bio je težak udarac turskoj vlasti. Iselile su se mnoge turske familije, a novo naseljavanje varoši išlo je sporije, jer je knjaz Nikola zahtijevao da se Nikšić razvija kao moderan grad sa urbanističkim planom.

Prvi urbanistički plan je 1883. godine uradio arhitekta dr Josip Slade, na zahtjev knjaza Nikole. Nakon toga u  Nikšiću počinje ubrzan razvoj, varoš postaje važan trgovački i kulturni centar Crne Gore. Razvija se saobraćaj, poljoprivreda, industrija, otvaraju se škole, čitaonice, kulturna društva, štamparije… Nikšić je početkom XX vijeka bio kulturni centar Crne Gore. Poslije balkanskih ratova, 1913. godine u gradu je otvorena gimnazija.

U bitkama I svjetskog rata isticali su se borci nikšićkog kraja. Po završetku rata, između dva svjetska rata, nikšićki srez je bio podijeljen na više opština, a stanovništvo je živjelo u opštem siromaštvu. Odluke Podgoričke skupštine dovele su do dizanja Božićnog ustanka, u kojem su stanovnici nikšićkog sreza masovno učestvovali.

Kulturna dešavanja u nikšićkom kraju između dva svjetska rata bila su dosta dinamičnija od ekonomskog razvoja. KUD „Zahumlje“, osnovan 1898. godine, nastavio je rad. Pokrenut je list „Slobodna misao“, osnovano je Gradsko pozorište, osnivaju se sportska društva…

Drugi svjetski rat okupio je čitavu plejadu nikšićkih intelektualaca koji su se priključili NOP-u. U nikšićkom srezu izvedene su prve akcije, a masovni ustanak protiv okupatora počeo je 13. jula 1941. godine u Crmnici. Vođene su stalne borbe protiv mnogo moćnijeg neprijatelja. Javno suđenje i strijeljanje studenta prava i političkog komesara Ljuba Čupića (crnogorski Če Gevara) 1942. godine, njegovo hrabro držanje i prkosan osmijeh na strelištu, postali su simboli borbe protiv fašističkog terora. Sve vrijeme rata život u gradu je bio izuzetno težak. Nikšić je bio opasan sa više redova bodljikave žice, a posebno su bili teški dani kadu su ga saveznici 7. i 8. aprila 1944. godine bombardovali. Tada je poginuo veliki broj građana i srušen je znatan dio grada. Nikšić je oslobođen 18. septembra 1944. godine. Iz nikšićkog sreza u NOB-u je bilo oko 11000 boraca, poginulo je njih 1540, od kojih su 434 bili borci i rukovodioci Pete proleterske crnogorske brigade. U logorima i zatvorima strijeljan je 571 čovjek. Iz Nikšića je 501 borac nosilac Partizanske spomenice, a 48 boraca su nosioci Ordena narodnog heroja. Rat je ostavio pustoš na prostoru opštine Nikšić, posebno u gradu. Uništene su zgrade, parkovi, drvoredi, voćnjaci, industrijski objekti…

Odmah po oslobođenju počela je obnova grada i sela. Zahvaljujući povoljnim prirodnim bogatstvima, Nikšić je već pedesetih godina XX vijeka dobio prednost za investiciona ulaganja. Plansko opredjeljenje je bilo da Nikšić postane važan industrijski centar. Izgrađuju se: željezara, HE „Gornja Zeta“, drvni kombinat, rudnici boksita, nastavlja se proizvodnja u pivari… Sve do raspada Jugoslavije i početka tranzicije na ovim prostorima, Nikšić je zauzimao veoma značajnu poziciju u Crnoj Gori. U ovom gradu je urađen prvi pravi urbanistički plan, otvorena prva pivara, prva željezara, prva banka, osnovano prvo pozorište i KUD, osnovana prva lokalna radio i TV stanica, štampane prve lokalne novine, izgrađen prvi kružni saobraćajni tok… Sve navedeno svjedoči u prilog tome da je Nikšić bio i ostao moderan grad.